به بهانه روز قلم

اشاره

به پیشنهاد انجمن قلم ایران و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز چهاردهم تیرماه، به عنوان «روز قلم» در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسیده است. این روز را، به همه قلم به دستانِ متعهد و دل‏سوز، که از قلم به نیکی استفاده و در راه کمال آدمی و انسان سازی کوشش می‏کنند، تبریک می‏‌گوییم که عرصه جولانِ قلم، نمایشگاه توان‏مندی‏‌های اندیشمندان بوده است و امیر بیان، حضرت علی علیه‏‌السلام در این مورد می‏‌فرماید: «اندیشه‏‌های دانشمندان، به بلندای قدرت قلم‏‌هاشان است».

سخن قلم

آن روز که خداوند مرا آفرید و با دست قدرت خویش، بر سینه «لوحم» کشید تا سرنوشت همگان را بر آن صفحه رقم زنم، موقعیت و منزلتم آن چنان بالا رفت که آفریننده همه آفریده‏‌ها، بر من و آثارم سوگند یاد کرد و فرمود: «ن وَالقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ؛ سوگند به قلم و آنچه می‏‌نویسند».

مرحوم علامه طبرسی رحمهالله ، در تفسیر مجمع البیان، در مورد قلم می‏‌نویسد: «پایه امور دین و دنیا بر دو چیز است: قلم و شمشیر و شمشیر زیر پوشش قلم قرار دارد».

من که آمدم، حیات معنوی انسان را جانی تازه بخشیدم و در درون جان‏‌ها، راهی تازه گشودم. با رنگ عشق، هستی را نورباران کردم؛ هر چند این رنگ چون شب، سیاه و ظلمانی بود، ولی میوه‏‌های سرخ، به سرخی خورشید به گاه طلوع و غروب داشت و آن میوه سرخ و شیرین، «شهید» بود که شهیدان، میوه درخت توان‏مند قلم‏‌اند؛ مگر آن سید ابرار و رسول بزرگوار نفرمود که: «مرکب سیاه دانشمندانِ آگاه، برتر از خون شهیدان است»؟ و نیز امام شهیدان، خمینی بت شکن فرمود: «قلم‏‌ها شهید پرور هستند. اهمیت انتشارات، مثل اهمیت خون‏‌هایی است که در جبهه‏‌ها ریخته می‏شود».

محتوای قلم

سوگند خداوند به «قلم» و «نوشته»، قلم را قداست و نوشتن را حرمت بخشیده است. درخت قلم، اگر ریشه در «تعهّد» و «تدیّن» داشته باشد، میوه‏‌هاش شیرین و ماندگار است. ارزش هر قلم، به «پیام» آن است و عظمت نوشته، به محتوایش. قلم‏‌های شهیدپرور، عشق‏‌های برتر را بذرافشانی می‏کنند و شور شهادت‏‌طلبی را در رواق دل‏‌ها می‏‌تابانند و شهیدان را در معراج شهادت، از «خاک» تا «خدا» پیش می‏‌برند. چه دست‏هایی قلم شده تا قلم در دست پاکان قرار گیرد و چه بسیار نویسندگان شجاع که «شهید قلم» شده‏‌اند. نویسنده متعهّد، تک‏تیراندازِ میدان نبرد اندیشه‏‌هاست و برای پیروزی، نیازمند «مهارت»، «دقت»، «هدف‏‌گیری»، «لحظه‏‌شناسی» و «سرعت عمل» است.

قلم، رازدار بشر

«قلم»، حافظ علوم و دانش‏‌ها، پاسدار افکار اندیشمندان، حلقه اتصال فکری عالمان و پُل ارتباطی گذشته و آینده بشر بوده، و حتی ارتباط آسمان و زمین نیز از راه لوح و قلم به دست آمد. «قلم»، انسان‏‌هایی را که از نظر زمان و مکان جدا از هم زندگی می‏‌کنند، پیوند می‏‌دهد؛ گویی همه متفکران بشر را در تمام طول تاریخ و در تمام نقاط زمین، در یک کتاب خانه بزرگ جمع می‏بینی! در این کتاب خانه، سخنان آسمانی و زمینی جمع است، از سقراط گرفته تا ابن‏سینا و معاصران‌مان. از قرآن و نهج البلاغه تا اَوسْتا و انجیل. همه و همه هستند. «قلم»، رازدار بشر و خزانه دار دانش‏‌ها و جمع آوری کننده تجربه‏‌های قرن‏‌ها و دوران‏‌هاست و اگر قرآن به آن سوگند یاد می‏کند، به همین دلیل است؛ زیرا همیشه، سوگند به امری بسیار پر ارزش و محترم یاد می‏شود. شاعر خوش‏‌بیان، مسعود سعد سلمان، موقعیت حسّاس قلم و نوشتن را چنین ترسیم می‏‌کند:

نبشتن ز گفتن مهم‏تر شناس

                              به گاه نوشتن به جایْ آرْ هوش

اگر در نبشتن خطایی کُنی

                              سرت چون قلم دور مانَد ز دوش

قلم، منشأ هدایت و آگاهی

خداوند متعال در قرآن مجید، افزون بر آن که نام سوره‏‌های را «قلم» می‏نهد، تا آن‏جا برای این موضوع به ظاهر کوچک اهمیت قائل است که به آن و آن‏چه با آن نوشته می‏‌شود، سوگند یاد می‏‌کند. چه سوگند عجیبی! در واقع آن چه به آن در این‏جا سوگند یاد شده، ظاهرا موضوعی کم اهمیت است؛ یک قطعه نی یا چیزی شبیه به آن و کمی مادّه سیاه رنگ، سپس نوشته‏‌هایی که بر صفحه کاغذ ناچیز رقم زده می‏‌شود؛ اما در واقع، این قلم، همان چیزی است که سرچشمه پیدایش تمام تمدّن‏‌های انسانی، تکامل دانش‏ها و بیداری اندیشه‏ها به شمار می‏‌آید.

قلم، منشأ هدایت و آگاهی بشر است تا آن‏جا که زندگی بشر را به دو دوران تقسیم می‏‌کنند: دوران تاریخ و دوران پیش از تاریخ. دوران تاریخ، از زمانی آغاز می‏‌شود که خطْ اختراع و انسان دست به قلم شد و توانست ماجرای زندگی و تجربه‏‌های خود را بر صفحه‏‌های کاغذ بنویسد.

اسلام و قلم

دین مبین اسلام، برای قلم و نوشتن، ارزش خاصی قائل است. گاه در کلام امیر بیان، حضرت علی علیه‏‌السلام می‏‌خوانیم که: «عقلِ نویسنده، در قلم اوست» و گاه از زبان رسول مکرّم اسلام می‏‌شنویم که سه صداست که حجاب‏‌ها را پاره می‏کند و به پیشگاه با عظمت خدا می‏‌رسد و یکی از آن‏ها صدای گردش قلم‏های دانشمندان به هنگام نوشتن است. خداوند متعال در قرآن مجید هم، گاه به قلم و نوشته آن سوگند یاد می‏کند و گاه، آن را وسیله تعلیم خود بر می‏‌شمارد، هر آینه عظمت و بزرگی قلم، این سلاحِ انسان‏‌ساز را بیش‏تر درک می‏‌کردیم.

امتیازهای قلم

«قلم» سه امتیاز دارد که در «بیان» آن‏ها را نمی‏‌بینیم:

۱. باقی بودن:

سخن فرار می‏‌کند و نوشته باقی است. امیر مؤمنان علی علیه‏‌السلام در سخن جالبی می‏‌فرماید: «دانش را با نوشتن در بند کنید» تا باقی بماند و از کفتان نرود.

۲. دقیق بودن:

بیان و سخن معمولاً دقیق نیست. اگر قرار بود کتابی که هزار سال پیش نوشته شده، زبانی به ما می‏‌رسید و در جایی نوشته نمی‏‌شد، هیچ گاه به طور دقیق به ما نمی‏‌رسید و در واقع ما کتاب دیگری را پیش روی خود می‏‌دیدیم.

۳. عمیق بودن:

مطالب نوشته عمیق و فکرشده است؛ در حالی که به طور معمول سخنان، بدون تأمل گفته می‏‌شود و کم محتواست. نویسندگان گاه یک ساعت فکر می‏‌کنند و یک خط می‏‌نویسند، ولی در سخن نمی‏‌توان آن دقت را رعایت کرد.

علامه طبرسی رحمه‏‌الله در این مورد می‏‌نویسد:«بیان دو گونه است: بیان زبان و بیان قلم. بیان زبان، با گذشت زمان کهنه می‏‌شود و از بین می‏رود، ولی بیان قلم تا ابد باقی است».

قلم و شمشیر

مرحوم علامه طبرسی رحمه‌الله ، در تفسیر مجمع البیان، در مورد قلم می‏‌نویسد: «پایه امور دین و دنیا بر دو چیز است: قلم و شمشیر و شمشیر زیر پوشش قلم قرار دارد».

گردش نیش قلم بر صفحه کاغذ است که سرنوشت بشر را رقم می‏‌زند. چه عهدنامه‏‌ها و صلح نامه‏‌ها که ملّتی را ذلیل و کوچک ساخت و چه فتواها که مردمانی را از زبونی نجات داد. توجه به عهدنامه‏‌هایی چون «ترکمان‌چای» و «گلستان»، در مقابل فتوای تاریخی «ضد تنباکو»ی میرزای شیرازی یا «حکم ارتداد سلمان رشدی» از قلم آن یگانه دوران، حضرت امام خمینی رحمه‌الله اهمیت گردش قلم را بر صفحه سپید کاغذ بیشتر نمایان می‏‌کند. زور قلم، از توان شمشیر بیش‏تر است. البته باید قلم را به دست صالحان داد و گرنه به قول عارف معروف، شیخ محمود شبستری در منظومه عرفانی گلشن راز:

چون قلم در دست غدّاری بُوَد

                         لاجرم منصورْ برداری بُوَد

چون سفیهان راست این کار وکیا

                         لازم آید یقتلون الانبیا

سوگند خداوند به «قلم» و «نوشته»، قلم را قداست و نوشتن را حرمت بخشیده است. درخت قلم، اگر ریشه در «تعهّد» و «تدیّن» داشته باشد، میوه‏‌اش شیرین و ماندگار است.

جامعه مطلوب

قلم را نباید به دست نااهلان سپرد. قلم در دست نابخردان که نمی‏‌دانند چگونه از آن استفاده کنند یا غرض‏‌ورزان که نمی‏‌خواهند از آن به شیوه صحیح استفاده کنند، همان تیغِ از نیام برکشیده به دست زنگی مست است که لجام گسیخته، کیانِ اسلام و انقلاب را به مخاطره می‏‌اندازد. همه نوشته‏‌ها، اعم از کتاب و مطبوعات، باید در راستای اهداف والا و گهربار اسلام و انقلاب اسلامی باشند تا آن جامعه مطلوب اسلامی که مقام معظم رهبری، در پیام خود، به مناسبت سالگرد ارتحال حضرت امام رحمهالله ترسیم کردند، محقق شود:

« جامعه مطلوب اسلامی، جامعه‏‌ای است که در آن، گنجینه‏‌های فکر و ذهن انسان‏ها که گران بهاترین ثروت ملّیِ هر جامعه‏‌ای است، استخراج و به کار گرفته شود، بی‏سوادی ریشه کن گردد، مدارس،… دانشگاه‏ها و حوزه‏‌های علمیه پر رونق، مراکز تحقیق فعّال و پیشرو،… مطبوعات پر مغز و آگاهی‌بخش، دانشمندان و اساتید با نشاط و پرانگیزه… و نویسندگان… فیض‏‌بخش باشند».

برگرفته از : گلبرگ – تیر ۱۳۸۳، شماره ۵۲