مراتب معرفت خداوند جل جلاله

خواجه نصیر الدین تشبیه کرده است که مراتب معرفت خدا ـ بلاتشبیه – مثل مراتب معرفت آتش است؛ اول مرتبه معرفت آتش آن است که شخصی بشنود که چیزی می‌باشد که هر چیز را که در آن می‌افکنی می‌سوزاند و فانی می‌گرداند. هر چه محاذی آن واقع شد، اثرش در آن ظاهر می‌گردد؛ و هر چند از آن اخذ می‌نماید، کم نمی‌شود. چنین موجودی را آتش می‌گویند.نظیر این، معرفت جماعتی است که دین خود را به تقلید بدانند و از راه دلیلی ندانند.

مرتبه بالاتر از این مرتبه کسی است که دود آتش به او رسیده اما آتش را ندیده و می‌گوید که این دود البته از چیزی حاصل شده و هر اثری مؤثری می‌خواهد. پس آتشی هست که این دود اثر اوست. نظیر این مرتبه در معرفت باری تعالی، معرفت اهل نظر و استدلال است که به دلایل عقلیه و براهین قاطعه حکم می‌نماید بر وجود صانع.

مرتبه از این بالاتر مرتبه کسی است که نزدیک آتش شده و حرارت آتش به او می‌رسد و نور آتش بر چیزها تابیده و جیزها را به آن نور می‌بیند. نظیر این مرتبه در معرفت خدا معرفت مؤمنان خاصی است که دل‌های ایشان به نور الهی اطمینان یافته و در جمیع اشیا به دیده یقین آثار صفات کمالیه الهی را مشاهده می‌نمایند.

مرتبه از این بالاتر مرتبه کسی است که میان آتش باشد و آثار آتش در او ظاهر گردیده باشد، این در مراتب معرفت الهی اعلی درجات معرفت است که از آن تعبیر به فنای فی الله می‌کنند. حصول این معنی به کثرت عبادات و ریاضات می‌شود.

چنان‌که امام جعفر صادق(ع) نقل شده است که حضرت رسول(ص) فرمودند: «خداوند عالمیان می‌فرماید: کسی که دوستی از دوستان مرا اهانت نماید و خوار گرداند، چنان است که با من محاربه کرده، بنده به سوی من تقرب نمی‌جوید به چیزی که نزد من دوست‌تر و پسندیده‌تر باشد از واجباتی که بر او واجب گردانیده‌ام و بعد از فرایض به من تقرب می‌جوید به نوافل و سنت‌ها، تا به مرتبه‌ای که من او را دوست می‌دارم؛ چون او را دوست داشتم، گوش اویم که به آن گوش می‌شنود؛ دیده اویم که به آن دیده می‌بیند؛ زبان اویم که به آن سخن می‌گوید؛ دست اویم که به آن کارها می‌کند؛ اگر مرا بخواند او را اجابت می‌نمایم و دعای او را رد نمی‌کنم و اگر از من سوال نماید به او عطا می‌نمایم. در هیچ چیز آن‌قدر تردید ندارم مانند تردید که در قبض روح بنده خود دارم، او مرگ را نمی‌خواهد و من آزردگی او را نمی‌خواهم.»

منبع: عین الحیات مجلسی ۸۳/۸۴ – اصول کافی ۲/۳۵۲-ح۷