بررسی احکام و فلسفه حج‌ در‌ قرآن

چرا حج؟

«…وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَاِنَّ الله غَنِی عَنِ الْعالَمینَ.» (۱)

این عید را عید الکبیر می‏گویند و اجتماع حج بزرگ‌ترین تظاهر دسته جمعی مردم است. نه تنها در اسلام و بری مسلمین ، بلکه در دنیا و بری انسان‌ها.

یقیناً بدتان نمی‏آید بدانید که این مراسم و قربانی چه معنی دارد، منشأ تاریخی و اجتماعی آن چیست، چگونه برقرار شده است، چه منظوری در کار بوده است و حالا چه فایده‏ی دارد… و اگر دوراندیش باشید، نقش آن در آینده چه خواهد بود و چه آثاری می‏تواند داشته ‏باشد؟…
شاید کنجکاویتان از این جهت بیشتر تحریک شده‌ ‏باشد که آنچه راجع به مناسک و اعمال حج شنیده‏اید به نظرتان، عجیب و بدوی بیاید و غیر قابل هضم باشد. مانند سر تراشیدن، لنگ‏بستن، دور یک چهار دیواری گردیدن، لِیلِی دویدن، ریگ به شیطان پراندن،
چنین استفهام و تعجب بری بسیاری از اشخاص پیش میآید.از سی چهل سال قبل به این طرف عناوینی مانند اجتماع سالیانه مسلمین، کنگره بزرگ اسلامی یانمونه صحری محشر و غیره در زبان‌ها و قلم‌ها وارد شده‏است.
بنده شخصاً، خیلی متقاعد و مطمئن از این نوع توجیهات و فلسفه‌بافی‌ها نمیشدم و به دلم نمیچسبید. آثار زنده و عملی که بر اجتماعات ملی و بین‏ المللی مترتب میشود و تشکیلات و ترتیبات و نتایجی را که از یک کنگره انتظار میرود در مراسم حج نه میدیدم و نه میشنیدم. درست است که فوج فوج، از اقصی بلاد اسلام، عرب و فارس و ترک و سیاه و سرخ در ذیحجه هر سال آهنگ کعبه را میکنند و در هم میشوند اما بیگانه و بی خبر از یکدیگر به آنجا میروند و بیگانه و بیخبر برمیگردند (یابرمیگشتند) بدون آنکه حتی یک سلام علیک ساده ما بین یک حاجی جوشقانی ایرانی با یک کاکاسیاه زنگباری یا عرب حجازی ردو بدل شود.

میپرسیدم‏ آیا از زمان و زبان حضرت‏ پیغمبر و ائمه اطهار سراغ داریم که آنها استفاده کنگره‏ی و ایجاد تشکیلات ‏و تبلیغات بین ‏الامم‏ اسلامی از این‏ مراسم نموده ‏باشند؟ …

در هشت نه سال قبل استطاعت سفر فراهم و افتخار زیارت نصیبم شد. البته در آن تلاقی و تجمع عظیم و در آن محیط تقارب و تقریب ملل مختلف مسلمان امکان آشنائی و تفاهم افراد و تبادل اطلاعات و نظریات وجود داشت و در میان زائرین غیر ایرانی عرب زبان فی الجمله جلسات و حضور در سخنرانیها انجام میگرفت. اما از آنچه بتوان نامش را کنگره اسلامی یا تجمع و توحید بین امت‌هی مسلمان گذاشت، خیلی دور بود(۲).

آنچه که بیشتر برای بنده مشهود و محسوس شد و در مراجعت به ایران برای دوستان ارمغان آوردم و تشریح نمودم این بود که فریضه حج در مجموعه خود یک وسیله واقعاً ممتاز و مؤثر بری احیاءِ و تذکار سنت حضرت ابراهیم در جهت خداپرستی و اصلاح قلوب است.
حضرت ابراهیمی که پدر پیغمبران مورد پیروی اکثریت مردم روی زمین و پایه‏ گذار مذاهب‌ توحیدی امروزی است و قرآن به طرز بینظیری او را شناسانده و تجلیل کرده و اسلام را به او نسبت داده‏است.
البته همین هم چیز کمی نیست. با فرض وجود خدا و اعتقاد به او بسیار کار بزرگی است!

برگرفته از سخنرانی مرحوم مهدی بازرگان در عید قربان ۱۳۳۸