اهمیت و معنای عبادت

در اهمیت عبادت تنها اشاره به این نکته کافی است که خداوند هدف از آفرینش انس و جن و نیز ارسال پیامبران را عبادت خود، ذکر می‌کند:

﴿وَمٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإنْسَ إلّا لِیَعْبُدُونِ﴾

جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه مرا بندگی کنند.

﴿وَلَقَدْ بَعَثْنٰا فی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ﴾

در هر امتی فرستاده‌ا‌ی برانگیختیم تا مردم خدا را بندگی کنند و از طاغوت بپرهیزند.

هدف از آفرینش انسان کمال او است و کمال انسان در عالی‌ترین نوع ارتباط او با کمال مطلق، یعنی عبادت خدا، محقق می‌شود.

در مباحث مربوط به معرفت خدا، به یکی از راههای یادآوری معرفت قلبی خدا یعنی عبادت، که عالی‌ترین نوع معرفت خدا است، اشاره کردیم. عبادت در لغت از ریشۀ «عَبَدَ» به معنای نرمی است که به معنای انقیاد، خضوع و تذلّل نیز به کار می‌رود. نقل شده است که عدیّ بن حاتم، که مسیحی بود، به خدمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) رسید و پرسید: «در قرآن آمده است مسیحیان علمایشان را ربّ دانستند، در حالی که ما دانشمندان خویش را عبادت نکرده‌ایم.» حضرت در پاسخ فرمود: «آیا عالمان شما حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال نمی‌کردند و شما از آنها پیروی می‌کردید؟» عدی گفت: «بله». حضرت فرمود: «فَتِلْکَ عِبادَتُهُمْ.»

اما گاه عبادت در معنای خاص‌تری به کار می‌رود؛ یعنی به معنای نوع خاصی از اطاعت که همراه با تذلّل و خشوع است. عِنوان بَصْری از امام صادق (علیه السلام) می‌پرسد: «مٰا حَقیقَهُ الْعُبُودِیَّهِ؟» حضرت پاسخ می‌دهد:

ثَلاثَهُ أَشْیٰاءَ: أَنْ لا یَرَی الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فیمٰا خَوَّلَهُ اللهُ مُلْکاً … وَلا یُدَبِّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبیراً وجُمْلَهُ اشْتِغٰالِهِ فیمٰا أَمَرَهُ تَعٰالیٰ بِهِ وَنَهٰاهُ عَنْهُ.

(حقیقت بندگی) سه چیز است: ۱ـ اینکه بنده خود را دارندۀ آنچه خدا به او داده است، نداند؛ ۲ـ تدبیر و عاقبت‌اندیشی امور را کار خود نپندارد؛ ۳ـ همۀ کارش توجه به آنچه خدا بدان امر کرده و از آن نهی کرده است، باشد.

البته چنین اعتقادات و اعمالی مخصوص افرادی است که در مراتب بالای عبادت خدا قرار دارند. به عبارت دیگر، عبادت می‌تواند مراتب و درجات گوناگونی داشته باشد. این تفاوت ممکن است از لحاظ مقدار اطاعت باشد برای نمونه، مقام کسی که هم واجبات و هم مستحبات را انجام می‌دهد، بالاتر از مقام کسی است که تنها به واجبات عمل می‌کند. ممکن است تفاوت در مراتب به سبب نیّت افراد نیز باشد؛ یعنی کسی که خودش را مالک نمی‌داند، تدبیر امورش را به خدا تفویض کرده است و خداوند را به خاطر حبّ‌، شکر و اینکه سزاوار پرستش است، می‌پرستد. از این رو چنین فردی بالاتر از کسی است که تنها خالق و معبود بودن خدا را قبول دارد و خدا را به سبب ترس از جهنم یا علاقه به بهشت عبادت می‌کند. امام علی (علیه السلام) می‌فرماید:

إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ رَغْبَهً فَتِلْکَ عِبٰادَهُ التُّجّارِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ رَهْبَهً فَتِلْکَ عِبٰادَهُ الْعَبیدِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبٰادَهُ الأَحْرٰارِ.

همانا گروهی که خدا را از سر میلِ ]به پاداش[ بندگی کنند به بندگی تاجران رفته‌اند و آنان که خدا را از روی ترس عبادت می‌کنند به بندگی بردگان رفته‌اند و آنان که خدا را به خاطر سپاس از او بندگی می‌کنند به مانند بندگی آزادگان کار کرده‌اند.

خطر شرک آن‌قدر جدّی و فراگیر است که خداوند در سورۀ حمد، که از مهم‌ترین سوره‌های قرآن است و تنها سوره‌ای است که باید در همۀ نمازهای روزانه خوانده شود، توحید عبادی را گنجانده است:

﴿إِیّاکَ نَعْبُدُ وَإِیّاکَ نَسْتَعینُ﴾

تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم.

بدین ترتیب باید همواره در مقابل خدا اقرار کنیم که «خدایا، ما فقط تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم».