ره عشق؛ تفسیر سوره کهف ۲۰

حجت‌الاسلام و المسلمین سید سعید لواسانی:

بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیم‏
وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداه وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَه الْحَیاه الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً (۲۸)
ترجمه
اى پیامبر، خود را با کسانی که هر بامداد و شامگاه پروردگارشان را می‌خوانند و خشنودی او را خواهان هستند؛ شکیبادار و پایبند آنان باش و دیدگانت را از آنان- به سوی توانگران کفرپیشه- مگردان که آرایش زندگى این دنیا را بخواهى و از آن کس که ما دلش را از یاد خود غافل کردیم و از پى هواى خویش رفته و کارش افراط و تفریط و نادیده‌گرفتن حق است، پیروى مکن.
تفسیر
خداوند وکیل مومنان تهیدست
آیه از آیاتی است که بسیار به مومنان نوید می‌دهد، در سوره مبارکه مزمل آیه ۹ می‌فرماید: «لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلاً» «خدا را وکیل خود بگیر» و در آیات متعدی می‌فرماید که کسی که به خدا توکل می‌کند چنین وکالتی برای او کافی است: «وَ تَوَکَّلْ عَلَى الله وَ کَفى‏ بِالله وَکِیلاً» [احزاب: ۳] آیه شریفه‌ای که در خدمت آن هستیم از نمونه‌های آیاتی است که نشان می‌دهد خداوند چگونه وکیل‌مدافع مومنان است. گروهی از صنادید قریش نزد پیامبر خدا «صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم» آمدند و دیدند جمعی از مومنان تهیدست چون سلمان، بلال، عمار و ابوذر نزد ایشان نشسته‌اند و تقاضا کردند که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم این جمع را- در زمانی که آنان در محضر حضرت هستند- از خود دور کند. و آیه شریفه به دفاع از مومنان نازل شد و قلب پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم را به آنان گرم کرد. [تفسیر القمی: ۲/۳۵، المیزان:  ۷/۱۱۰] و این پیشنهادی است که البته پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم نپذیرفتند، زیرا به پبامبران گذشته هم چنین پیشنهاداتی می‌شد و آن بزرگواران آن را رد می‌کردند.
روش گردنکشان
گردنکشان در طول تاریخ از گذشته دور تاکنون حاضر نیستند که با افراد فقیر و تهی‌دست دور هم جمع شوند و بیان می‌کنند یکی از دلایلی که حاضر به قبول دعوت پیامبران الهی نیستند، حضور همین گروه مومن تهی‌دست و فقیر در اطراف پیامبران است.  قرآن نقل می‌فرماید کافران قوم نوح به ایشان عرض کردند:
«فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما نَراکَ إِلَّا بَشَراً مِثْلَنا وَ ما نَراکَ اتَّبَعَکَ إِلَّا الَّذِینَ هُمْ أَراذِلُنا بادِیَ الرَّأْیِ وَ ما نَرى‏ لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّکُمْ کاذِبِینَ» [هود: ۲۷]  «اشراف قوم او که کافر شدند، به او گفتند: ما تو را جز بشرى همانند خود نمى‌بینیم و نمى‏بینیم از تو جز کسانى که در نخستین نگاه فرومایگان ما هستند کسى پیروى کرده باشد و شما را بر خودمان هیچ برترى نمى‏بینیم. بلکه شما را دروغگو مى‏پنداریم.» یعنی آنان مومنان را فرومایه می‌دانستند. کلام آنان این بود که اگر این فرومایگان را رها کنی ما امکان دارد به تو بپیوندیم. حضرت‌نوح هم قاطعانه پاسخ می‌دادند: «وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُون‏» [هود: ۲۹] «و من کسانی را که ایمان آورده‌اند، از خود نمی‌رانم. آنان پروردگار خود را ملاقات می‌کنند اما من شما را گروهی نادان می‌بینم.» یعنی آنانی را که شما فرومایه می‌پندارید، قلبی آکنده از ایمان به خدا دارند و در مقابل شما نادانید که حقیقت ایمان آنان را نمی‌توانید ببینید.
دستوری جامع
اما خطاب آیه به پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم است، با این وجود در حقیقت خطاب به همه جامعه اسلامی بویژه رهبران و علمای آن است: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداه وَ الْعَشِیِّ» «پیامبر ما، دل به کافران مرفه نبند که آنان ایمان ندارند، بلکه با کسانى شکیبا باش که هرصبح و شام پروردگارشان را مى‏خوانند و خشنودى او را مى‏طلبند.» یعنی همواره پایبند و همراه این گروه باش زیرا آنان صبحگاه تا شامگاهان یعنی کل روزگار خود ملازم با یاد خدا هستند. در سوره مبارکه انعام آیه ۵۲ نیز چنین دستور می‌دهد: «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداه وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَه‏ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ». «و ‌ای پیامبر ما از خود دور نساز کسانى را که پروردگارشان را در بامداد و شامگاه مى‏خوانند و در آن حال رضاى او مى‏جویند. هیچ از حساب آنان بر تو نیست و هیچ از حساب تو بر ایشان نیست تا برانیشان و در نتیجه از ستمکاران باشى»‏ ملاحظه بکنید که چگونه خداوند از مومنان فقیر دفاع می‌کند، طرد و بیرون‌راندن مومنان ستم و ظلم است. مومنانی که صبحگاهان و شامگاهان به یاد خدا هستند و نماز بر پا می‌دارند.
خواست خالصانه خدا
آری! آنان تنها برای خدا زندگی می‌کنند: «یُرِیدُونَ وَجْهَهُ» «وجه به معنای چهره و نیت و قصد است، [تفسیر ادبی قرآن: ۱/۳۱۱] و «یُرِیدُونَ وَجْهَهُ» یعنی خواست‌شان وجه الله است و خالصانه همه وجودشان متوجه خداست و نزدیکی به او را می‌جویند [المیزان: ۱۳/۳۰۲] و طبعاً هیچ‌گاه به گناه آلوده نمی‌شوند. کسی که همواره خواستش وجه خداست، او در پیشگاه خداوند آبرومند است: «وَجِیهاً فِی الْدُّنْیَا وَ الْآخِرَه.. وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ» [آل‌عمران: ۴۵]  و خداوند مدافع او است. حال که چنین است، با آنان در راه خدا استقامت بورز و همواره با این جماعت باش. [تفسیر ابن‌عربی (تاویلات عبدالرزاق) ۱/۱۹۵]
 دو  نهی پس از امر
«وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَه الْحَیاه الدُّنْیا»  مبادا برای زندگی بی‌ارزش دنیا که برای اهل آن آراسته شده است، دیدگانت را از آنان برگردانی و از ایشان چشم‌پوشی کنی. [المیزان: همان] چشمان تو از مومنانی که چنین هستند به سوی ثروتمندان برنگردد که مومنان فقیر را نبینی و چشم‌اندازت توانگران باشد. آیه شریفه دو نهی دارد: یکی چشم از مومنان فقیر برنگردان و از آنان چشم‌پوشی نکن. دوم چشم‌انداز تو توانگران که ایمان ندارند، نباشد. برخی به دنبال زینت زندگی دنیویی هستند و همه توجه‌شان به توانگران است و آنان را احترام می‌کنند و بزرگ می‌پندارند و از فقیران و ناتوانان روی برمی‌گردانند اما در مقابل قرآن فرمان می‌دهد که چشم‌انداز شما جوانمردان مومن باشد، هرچند که فقیر و ناتوان جلوه کنند. زیرا آنان دارای طهارت روح هستند و از دو جهان آزادند.
نهی سوم
«وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا» این نهی سوم است، از کسانی که ما دل‌شان را از یاد خود غافل کرده‌ایم، پیروی مکن. چه بسیار از زراندوزان که همه وجودشان متوجه ثروت و مکنت‌شان است و دیگر توانی ندارند که یاد خدا باشند. این بیچاره‌ها توجه‌شان به دنیاست و قلبشان از  یاد خدا تهی است و گرفتار کج‌رویی هستند جز نابودی و هلاکت خود و پیروانشان را فریاد نمی‌زنند. روشن است که پیروی از آنان جز هلاکت و نابودی ثمری ندارد، به این دلیل می‌فرماید از چنین افرادی تبعیت نکنید.
دلیل نهی
بعد دلیلش را بیان می‌فرماید: «وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً» چنین افرادی که قلبشان بیمار شده است، دو مشکل درونی دارند، اولاً خودشان تابع هواهای نفسانی هستند، فرمانده وجود آنان هواهای نفسانیشان است و ثانیاً و چون اهل افراط و تفریط هستند، کار و فرمان‌شان نادیده‌گرفتن حق است و نتیجه پیروی از آنان خروج از راه مستقیم الهی است.
تذکری برای ما
چنانچه ملاحظه فرمودید، قرآن ما را- بویژه رهبران مسلمان و کارگزاران دولت اسلامی و علما را- فرمانی جامع می‌دهد که این فرمان هم جهت امر دارد که آنان موظف هستند همواره با مومنان تهیدستی باشند که بدنه اصلی دین خدا هستند و هم جهت نهی که مبادا به دلیل توجه به دنیای زودگذر؛ چشم‌اندازتان توانگرانی باشد که خدا را فراموش کرده‌اند و به نادیده‌گرفتن حق فرمان می‌دهند که در این صورت نظام اسلامی از حقیقت خودش تهی می‌شود و کارگزاران نظام اسلامی به جانب افراط و تفریط کشانده می‌شوند.