معنای «لا إلٰه إلّا الله»

شعار توحید، یعنی «لا إلٰه إلّا الله» به این معنا است که الهی غیر از الله وجود ندارد. یعنی إلٰه بودن در الله منحصر شده است و الله در إلٰه بودن یگانه و بی‌نظیر است و شریکی ندارد.
تفسیر بیشتر این جمله منوط به تفسیر إلٰه و الله است. در کتابهای لغت و احادیث، ریشه‌های مختلفی برای إلٰه و الله بیان شده است که بر اساس هر یک از آنها معانی إلٰه و الله و جملۀ مورد بحث متفاوت خواهد بود. به طور خلاصه إلٰه به معانی «مستور»، «معبود»، «مورد تحیّر» و «پناهگاه مضطران» است. بر این اساس، شعار توحید چهار معنا دارد:
۱ـ مستوری جز الله نیست؛
۲ـ معبودی جز الله نیست؛
۳ـ تنها موجودی که همه در او متحیّر و سرگشته‌اند، الله است؛
۴ـ پناهگاه و نجات‌دهنده‌ای جز الله نیست.

از این معانی می‌توان اقسام و مراتب مختلف توحید، همچون توحید ذاتی، توحید عبادی، توحید صفاتی و توحید ربوبی را استنتاج کرد. بنابراین جملۀ سادۀ «لا إله إلّا الله» دربرگیرندۀ مراتب گوناگون توحید است. امام علی ^{علیه السلام} در این‌باره می‌فرماید:

أمّا قَوْلُهُ: أَشْهَد‌‌ُ أَنْ لا إلٰٰه إلَّا اللهُ، فَإعْلامٌ بِأنَّ الشَّهٰادَهَ لا تَجُوزُ إلّا بِمَعْرِفَتِهِ مِنَ الْقَلْبِ کَأَنَّهُ یَقُولُ: إعْلَمْ أَنَّهُ لا مَعبُودَ إلَّا اللهُ عَزَّ وَجَلَّ وَإِنَّ کُلَّ مَعبُودٍ بٰاطِلٌ سِوَی اللهِ … لا مَلْجَأَ مِنَ اللهِ إلّا إلَیْهِ وَلا مَنْجَأَ مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شرٍّ وفِتنَهِ کُلِّ ذِی فِتنَهٍ إلّا بِاللهِ … لا هٰادِیَ إلّا اللهُ وَلا دَلیلَ لِی إِلَی الدّینِ إلّا اللهُ … لا خٰالِقَ إلّا اللهُ وَلا رازِقَ وَلا مَعبُودَ وَلا ضٰارَّ وَلا نٰافِعَ وَلا قٰابِضَ وَلا بٰاسِطَ وَلا مُعطِیَّ وَلا مٰانِعَ وَلا نٰاصِحَ وَلا کٰافِیَ وَلا شٰافِیَ وَلا مُقَدِّمَ وَلا مُؤَخِّرَ إلّا اللهُ.
و اما گفتۀ «أشْهَدُ أَن لّا إلٰهَ إلّا اللهُ» بیان این است که شهادت دادن امکان ندارد، مگر با شناخت قلبی. گویی می‌گوید: بدان که هیچ پرستش‌شونده‌ای جز خدای عزّوجل وجود ندارد و به طور یقین هر پرستش‌شونده‌ای جز خداوند باطل است. هیچ پناهی از خدا وجود ندارد جز به سوی خود او و هیچ نجاتی از شرّ هر شَرور و بلا و محنت هر فتنه‌گر نیست، مگر به واسطۀ خداوند. هیچ هدایتگری جز خدا نیست و برای من جز خدا هیچ راهنمایی به دین نیست. خالقی جز خدا نیست و هیچ رازق، پرستش‌شونده، آسیب‌رسان، سودبخش، گیرنده، گسترنده، دهنده، منع‌کننده، نصیحتگر (صلاح‌بین)، کفایت‌کننده، شفابخش، پیش‌انداز و تأخیراندازی جز خدا نیست.

در این حدیث به جز توجیه صفات متعددی که یگانه بودن خدا از آنها استنباط می‌شود، به نکتۀ ظریف دیگری نیز اشاره شده است؛ به این معنا که خدایی که از فرط تعالی و تباین با مخلوقات، همه در او متحیّرند، و موجودی که پرستش تنها سزاوار اوست، تنها کسی است که هدایتگر، آفریدگار و روزی‌دهنده است.