خوف و رجا

بایستی که در دل مؤمن خوف و رجا ، هر دو به وجه کمال بوده باشد و هر یک مساوی دیگری باشد. ناامید بودن از رحمت الهی و ایمن بودن از عذاب الهی از جمله گناهان کبیره است. میان رجا و مغرور شدن و خوف و مأیوس بودن باید فرق گذاشت.

باید دانست رجا عبارت است از امید داشتن به رحمت الهی و طالب آن بودن. آثار صدق رجا در اعمال ظاهر می‌شود. پس کسی که دعوی رجا کند و ترک اعمال خیر نماید او کاذب است در آن دعوی، بلکه این غره است و از بدترین صفات ذمیمه می‌باشد. مثل اینکه زارعی شخم نزند و تخم نپاشد و گوید من امید دارم که این زراعت بر آید!

در زراعت‌های معنوی کسی که اعمال صالح را با شرایط به جا آورد و بر عمل خود اعتماد نکند و به فضل الهی امیدوار باشد او صاحب رجاست. همچنین در خوف، اگر خوف او باعث یأس از خدا شود و عمل را ترک نماید این ناامیدی از رحمت الهی است و در مرتبه شرک است و اگر خوف او باعث شود که ترک محرمات کند و در عبادات اهتمام نماید این خوف صادق است زیرا هر کس از چیزی خایف و ترسان است البته از آن گریزان می‌باشد.

کسی که می‌گوید خوف دارد اما مرتکب معصیت می‌شود مانند شخصی است که نزد شیری ایستاده باشد و دست در دهان آن کند و بگوید من از آن می‌ترسم. پس کسی که راست می‌گوید که از عذاب الهی می‌ترسد چرا مرتکب امری شود که موجب عذاب است!!!

محل رجا و خوف

کسی توهم نکند که نهایت خوف با نهایت رجا منافات دارد؛ زیرا محل خوف و رجا یک چیز نیست که به زیادتی هر یک دیگری کم شود. بلکه محل رجا جناب ایزدی است و او فضل و رحمت محض است و او از هیچ گونه خوف نمی‌باشد و محل خوف نفس آدمی و شهوات و خواهش‌ها و گناهان و بدی‌های اوست. پس آدمی از خود می‌ترسد و از خداوند خویش امید می‌دارد. چندان که در بدی‌ها و عیوب خود تفکر می‌نماید خوفش زیاده می‌شود و چندان که در فضل الهی و نعمت‌های او می‌اندیشد امیدش زیاده می‌گردد چنان که حضرت سید الساجدین علیه السلام در بسیاری از دعاهای خود اشاره به این معنی فرموده‌اند که:« ای مولای من! هر گاه گناهان خود را می‌بینم ترسان می‌شوم! چون در عفو تو می‌نگرم امیدوار می‌گردم!»

بر این مضامین احادیث و آیات بسیار وارد شده است. به سند معتبر از حضرت صادق علیه السلام نقل شده است که «لقمان به فرزند خود وصیت فرمود: ای فرزند! از خدا چنان بترس، که اگر ثواب جن و انس داشته باشی تو را عذاب خواهد کرد و از او چنان امید بدار که اگر با گناه جن و انس به درگاه او روی تو را رحم خواهد کرد.» سپس حضرت فرمود:«پدرم می‌فرمود هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه در دل او دو نور است: یکی نور خوف و دیگری نور رجاء که هر یک را با دیگری بسنجد بر آن زیادتی نمی‌کند.»(۱)

روایاتی در باب خوف و رجاء

به سند معتبر از اسحاق بن عمار نقل شده است که حضرت صادق علیه السلام فرمود:« ای اسحاق! چنان از خدا بترس که گویا او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی او تو را می‌بیند و اگر گمان می‌کنی که او تو را نمی‌بیند کافر می‌شوی و اگر می دانی در همه حال تو را می‌بیند واحوالت را می‌داند و حضور او معصیت می‌کنی پس او را از جمیع نظر کنندگان سهل تر شمرده‌ای.»(۲)

و در حدیث دیگر فرمود: هر کس از خدا بترسد خدا همه چیز را از او می‌ترساند و هر کس از خدا نترسد خدا او را از همه چیز می‌ترساند.»(۳)

از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است که حضرت رسول صل الله علیه و آله فرمود:« حق تعالی می‌فرماید عمل کنندگان بر اعمالی که برای تحصیل رضای من می‌کنند اعتماد نکنند زیرا اگر سعی کنند و خود را در تمام عمرهای خود در عبادت من تعب فرمایند هنوز مقصر خواهند بود و به کنه عبادت من نرسیده‌اند و آنچه را از کرامت‌ها و ثواب‌های من طلب می‌کنند مستحق نخواهند بود و سزاوار بهشت و درجات عالیه آن نخواهند بود. ولیکن باید اعتماد ایشان بر رحمت من باشد و امیدوار به فضل من باشند و به گمان نیکی که به من دارند مطمئن شوند. در این حال رحمت من شامل حال ایشان می‌شود و خشنودی من به ایشان می‌رسد و آمرزش من جامه عفو بر ایشان می‌پوشاند. منم خداوند بسیار بخشنده بسیار مهربان!»(۴)

حضرت جعفر بن محمد علیه السلام فرمود:« درحکمت آل داوود وارد شده است: ای فرزند آدم! چگونه به کلام هدایت متکلم می‌شوی و حال آنکه از مستی گناهان و بدی‌ها هوشیار نشده‌ای؟ ای فرزند آدم! دل تو با قساوت صبح کرده است و عظمت پروردگار خود را فراموش کرده‌ای. اگر به پروردگار خود عالم بودی و عظمت و بزرگواری او را می‌شناختی همیشه از او ترسان بودی و به وعده‌های او امیدوار. بیچاره فرزند آدم! چرا لحد و تنهایی خود را در قبر یاد نمی‌کنی؟»(۵)

عین الحیاه / علامه محمد باقر مجلسی

منابع:

۱- اصول کافی ۲/ ۶۷ ح۱

۲- اصول کافی ۲/ ۶۸ ح۲

۳- اصول کافی ۲/ ۶۸ ح۳

۴- اصول کافی ۲/ ۷۱ ح۱

۵- بحارالانوار ۷۰/ ۳۸۲ ح۳۳