چگونگی توبه از گناه

علامه مجلسی در عین‌الحیاه می‌فرماید باید دانست که توبه را شرایط و بواعث است. اول چیزی که آدمی را به توبه وا می‌دارد تفکر و اندیشه در عظمت خداوندی است که معصیت او کرده است و در عظمت گناهانی که مرتکب آنها شده است و در عقوبات گناهان و نتیجه‌های بد دنیا و آخرت آنها که در آیات و اخبار وارد شده است… پس این تفکر باعث ندامت او می‌شود و این پشیمانی سبب انجام سه کار می‌شود:

1. فوراً گناهانی را که مرتکب شده است ترک می‌کند.
2. تصمیم می‌گیرد پس از این گناه نکند.
3. تدارک گناهان گذشته خود نماید و جبران کند.

و بدان گناهانی که قابل توبه است چند قسم است:

1. گناهانی که مستلزم حکم دیگر به غیر از عقوبت آخرت نباشد، مانند پوشیدن حریر و انگشتر طلا به دست کردن برای مردان که در توبه آن همین ندامت و تصمیم بر نکردن کافی است. برای برطرف شدن کیفر اخروی.
2. آنکه مستلزم حکم دیگری است و آن بر چند قسم است: یا حق خداست یا حق خلق، اگر حق خداوند است یا حق مالی است مثل اینکه گناهی کرده که باید بنده‌ای را آزاد کند پس اگر قادر بر آن باشد تا به عمل نیاورد به محض ندامت رفع عذاب از او نمی‌شود. و واجب است که آن کفاره را ادا کند، یا حق غیر مالی است مثل آنکه نماز یا روزه‌ای از او فوت شده باشد می‌باید قضای آنها را به جا آورد و اگر کاری کرده است که خداوند بر آن حدی مقرر ساخته مثل آنکه شراب خورده است پس اگر پیش حاکم شرع ثابت نشده است اختیار دارد می‌خواهد توبه می‌کند میان خود و خدا و می‌خواهد نزد حاکم اقرار می‌کند که او را حد بزند و بدیهی است که اظهار نکردن بهتر است.

و اگر حق‌الناس باشد اگر حق مالی است واجب است که به صاحب مال یا وارث او برساند و اگر حق غیر مالی است مثلا کسی را که گمراه کرده است باید او را ارشاد کند. و اگر حدی باشد مثل آنکه فحش گفته باشد پس اگر آن شخص عالم باشد به اینکه اهانت به او وارد شده است می‌باید تمکین کند از برای حد، و اگر ندارند میان علما اختلاف است.

بیشتر اعتقاد بر این است که گفتن به او باعث آزار و اهانت اوست و لازم نیست و همچنین اگر غیبت کسی را کرده باشد.

روایتی در باب توبه

شیخ صدوق روایت کرده که روزی معاذ بن جبل گریان به خدمت پیامبر(ص) آمد و سلام کرد، حضرت جواب فرمود و گفت: یا معاذ سبب گریه تو چیست؟

گفت: یا رسول الله(ص) بر در سرای، جوان پاکیزه و خوش صورتی ایستاده و بر جوانی خود گریه می‌کند مانند زنیکه فرزندش مرده باشد و می‌خواهد به خدمت شما بیاید.

 حضرت فرمود که بیاورش، پس معاذ رفت و آن جوان را آورد. جوان سلام کرد. حضرت جواب فرمود پرسید که ای جوان چرا گریه می‌کنی؟

گفت: چگونه نگریم و حال آنکه بسیار گناه کرده‌ام  که اگر حق‌تعالی به بعضی از آنها مرا مؤاخذه نماید مرا به جهنم خواهد برد و گمان من این است که مرا مؤاخذه خواهد کرد و نخواهد آمرزید.

حضرت فرمود: مگر به خدا شرک آورده‌ای؟ گفت: پناه می‌برم به خدا اگر به او مشرک شده باشم.

فرمود: مگر کسی را به ناحق کشته‌ای؟ گفت: نه.

حضرت فرمود که خداوند گناهان تو را می‌آمرزد اگر در عظمت مانند کوه‌ها باشد. گفت: گناهان من از کوه‌ها عظیم‌تر است.

فرمود که خدا گناهان تو را می‌آمرزد اگر چه مثل زمین‌های هفتگانه و دریاها و درختان و آنچه که در زمین است از مخلوقات خدا بوده باشد. گفت: از آنها نیز بزرگتر است.

 فرمود: خدا گناهانت را می‌آمرزد اگر چه مثل آسمان‌ها و ستارگان و مثل عرش و کرسی باشد. گفت: از آنها نیز بزرگ‌تر است.

حضرت غضبناک به سوی او نظر فرمود و گفت: از جوان گناهان تو عظیم‌تر است یا پروردگار من؟ هیچ‌چیز از پروردگار من عظیم‌تر نیست و او از همه‌چیز بزرگوارتر است. مگر کسی گناهان عظیم را به غیر از پروردگار عظیم می‌آمرزد؟ جوان گفت: نه والله یا رسول الله(ص) و ساکت شد.

حضرت فرمود که ای جوان یکی از گناهان خود را نمی‌گویی؟

گفت: هفت سال بود که قبرها را می‌شکافتم و کفن مرده‌ها را می‌دزدیدم پس دختری از انصار مرد، او را دفن کردند چون شب درآمد رفتم و قبر او را شکافتم و او را بیرون آوردم و کفنش را برداشتم و او را عریان در کنار قبر گذاشتم و برگشتم در این حال شیطان مرا وسوسه کرد و او را در نظر من زینت داد و گفت: آیا سفیدی بدنش را ندیدی؟ و فربهی رانش را ندیدی؟ و مرا چنین وسوسه می‌کرد تا برگشتم و با او همخوابگی و وطی کردم و او را به آن حال گذاشتم و برگشتم. ناگاه صدایی از پشت سر خود شنیدم که می‌گفت: ای جوان، وای بر تو از حاکم روز قیامت روزی که من و تو به مخاصمه نزد او بایستیم که مرا چنین عریان در میان مردگان گذاشتی و از قبر بدرآوردی و کفنم را دزدیدی و مرا گذاشتی که با جنابت محشور شوم؛ پس وای بر جوانی تو از آتش جهنم. پس جوان گفت که من با این اعمال هرگز بوی بهشت را نمی‌شنوم.

 حضرت فرمود که دور شو ای فاسق که می‌ترسم که به آتش تو بسوزم. حضرت مکرر این را می‌فرمود تا آن جوان بیرون رفت پس به بازار مدینه آمد و خرید کرد و به یکی از کوه‌های مدینه رفت و پلاسی پوشید و مشغول عبادت شد و دست‌هایش را در گردن غل کرد و فریاد می‌کرد: یا رب هذا عبدک بهلول. بین یدیک مغلول. می‌گفت: ای پروردگار من اینک بنده تست بهلول که در خدمت تو ایستاده و دستش را در گردن خود غل کرده است.

پروردگارا تو مرا می‌شناسی و گناه مرا می‌دانی. خداوندا، پروردگارا پشیمان شدم و به نزد پیغمبرت رفتم و اظهار توبه کردم مرا دور کرد و خوف مرا زیاد کرد پس سؤال می‌کنم از تو به حق نام‌های بزرگوارت و به جلال و عظمت پادشاهیت که مرا ناامید نگردانی و دعای مرا باطل نسازی و مرا از رحمت خود مأیوس نکنی. تا چهل شبانه‌روز این را می‌گفت و می‌گریست و درندگان و حیوانات بر او می‌گریستند.

چون چهل روز تمام شد دست به آسمان بلند کرد و گفت: خداوندا حاجت را چه کردی؟ اگر دعای مرا مستجاب گردانیده‌ای و گناه مرا آمرزیده‌ای به پیامبرت وحی فرما که من بدانم و اگر دعای من مستجاب نشده و آمرزیده نشده‌ام و می‌خواهی مرا عقاب کنی، پس آتشی بفرست تا مرا بسوزاند یا به عقوبتی مرا در دنیا مبتلا کن و از فضیحت روز قیامت مرا خلاص کن.

پس خداوند عالمیان این آیه را برای قبول توبه او فرستاد:« وَ الَذینَ إذا فَعلوا فاحِشه او ظَلموا أنفُسَهمْ ذکروا الله فَاسْتَغفروا لِذُنوبهم وَ مَن یَغفر الذنوب الّا الله – الی قول تعالی- و نعم اجر العالمین» چون این آیه نازل شد حضرت بیرون آمدند و می‌خواندند و تبسم می‌فرمودند و احوال بهلول را می‌پرسیدند معاذ گفت: یا رسول الله(ص) شنیده‌ام که در فلان موضع است حضرت با اصحاب متوجه آن کوه شدند دیدند که آن جوان در میان دو سنگ ایستاده و دست‌ها را بر گردن بسته و رویش از حرارت آفتاب سیاه شده و از مژگان چشمش اشک بسیار ریخته و مناجات و توبه می‌کند. پس حضرت به او نزدیک شد و دستش را از گردنش گشود و فرمود که ای بهلول بشارت باد تو را، که تو آزاد کرده خدا از آتش جهنمی سپس به صحابه فرمود که تدارک گناهان بکنید چنانچه بهلول کرد و آیه را بر او خواند و او را به بهشت بشارت فرمود.