آداب نماز عشاء و تعقیب آن

زمانى که‏ روشنایى پس از غروب آفتاب پنهان شد،براى نماز عشا به همان آدابى که گذشت اذان و قامه مى ‏گویى،آنگاه با رعایت آداب و شرایط،خواندن نماز واجب عشا را شروع کن،و شایسته است قنوت و تعقیب آن را طول دهى زیرا وقت وسعت دارد.در تعقیب نماز عشا،دعاى مشترک بین صبح و شام را مى‏خوانى،پس از آن دعاهاى‏ مختصّ به شام را که بسیار است قرائت مى‏کنى،از جمله دعایى را که براى طلب روزى وارد شده است،و این‏ دعا در«مفاتیح»نقل شده و مستحب است هفت مرتبه سوره«قدر»را بخوانى،آنگاه مى‏گویى:
اَللّهُمَّ رَبَّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَ ما اَظَلَّتْ وَ رَبَّ الاَرَضینَ السَّبِعْ وَ ما اَقَلَّتْ وَ رَبَّ الشَّیاطینِ وَ ما اَضَلَّتْ وَ رَبَّ الرِّیاحِ وَ ما ذَرَتْ اَللّهُمَّ رَبَّ کُلِّ شَىْءٍ وَ اِلهَ کُلِّ شَىْءٍ وَ مَلیکَ کُلِّ شَىْءٍ اَنْتَ اللّهُ الْمُقْتَدِرُ عَلى کُلِّ شَىْءٍ اَنْتَ اللَّهُ الاَْوَّلُ فَلا شَىْءَ قَبْلَکَ وَ اَنْتَ الاْ خِرُ فَلا شَىْءَ بَعْدَکَ وَ اَنْتَ الظّاهِرُ فَلا شَىْءَ فَوْقَکَ وَ اَنْتَ الْباطِنُ فَلا شَىْءَ دُونَکَ رَبَّ جَبْرَئیلَ وَمیکائیلَ وَاِسْرافیلَ وَالِهَ اِبْراهیمَ وَاِسْمعیلَ وَاِسْحقَ ویَعْقُوبَ وَالاَسْباطِ اَسْئَلُکَ اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اَنْ تَوَلاّنى بِرَحْمَتِکَ وَلا تُسَلِّطَ عَلَىَّ اَحَدا مِنْ خَلْقِکَ مِمِّنْ لاطاقَهَ لى بِهِ اَللّهُمَّ اِنّى اَتَحَبَّبُ اِلَیْکَ فَحَبِّبْنى وَ فِى النّاسِ فَعَزِّزْنى وَ مِنْ شَرِّ الشَّیاطینِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ فَسَلِمّنى یا رَبَّ الْعالِمینَ وَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ
خدایا اى پروردگار هفت آسمان،و آنچه سایه افکندند،و پروردگار هفت زمین و آنچه حمل کردند،و پروردگار شیاطین و آنان‏که گمراه نمودند،و پروردگار بادها و آنچه پراکنده کردند،خدایا اى پروردگار هرچیز،و معبود هر چیز،و پادشاه هر چیز،تویى خداى توانا بر هر چیز،تویى خداى اوّلى که چیزى پیش‏ از تو نبود،و پایانى که چیزى بعد از تو نیست،و تویى آشکار که چیزى برتر از تو نیست،و تویى پنهان‏ که چیزى مادون تو نیست،اى پروردگار جبرییل و میکاییل و اسرافیل و معبود ابراهیم[و اسماعیل] و اسحاق و یعقوب،از تو مى‏خواهم بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستى،و مرا با رحمتت سرپرستى کنى، و احدى از آفریدگانت را که مرا یاراى مقاومت با او نیست بر من چیزه ننمایى،خدایا با تو دوستى مى‏ورزم، پس دوستم بدار،و در بین مردم عزیزم کن،و از شر شیاطین جنّ و انس سالمم بدار،اى پروردگار جهانیان،و بر محمّد و خاندانش درود فرست.
پس به آنچه دوست دارى دعا کن،آنگاه سجده شکر بجا آور، و نماز وتیره را که دو رکعت نافله نشسته است به دنبال نماز عشا بخوان،و مستحبّ است در این نماز صد آیه از قرآن‏ خوانده شود،و خوب است در رکعت اول پس از سوره«حمد»سوره«واقعه»و در رکعت دوم سوره«توحید»خوانده شود و پس از سلام هر دعایى را که خواستى قرائت کن.

دعا برای برادران مومن در سجده

مولّف گوید:ما در«مفاتیح»در ضمن اعمال مسجد کوفه،و مسجد زید،بعضى دعاها را نقل کردیم که در سجده خوانده مى‏شود.و شیخ‏ طوسى در کتاب«مصباح المتهجّد»در ذکر سجده شکر فرمود:مستحبّ است براى برادران خود،در سجده دعا کند و بگوید:
اَللّهُمَّ رَبَّ الْفَجْرِ وَاللَّیالِى الْعَشْرِ وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ وَاللَّیْلِ اِذا یَسْرِ وَرَبَّ کُلِّ شَىْءٍ وَاِلهَ کُلِّ شَىْءٍ وَ خالِقَ کُلِّ شَىْءٍ وَمَلیکَ کُلِّ شَىْءٍ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَافْعَلْ بى وَبِفُلانٍ وَفُلانٍ ما اَنْتَ اَهْلُهُ وَلا تَفْعَلْ بِنا ما نَحْنُ اَهْلُهُ فَاِنَّکَ اَهْلُ التَّقْوى وَاَهْلُ الْمَغْفِرَهِ
اى پروردگار بامداد،و شبهاى ده‏گانه،و پروردگار جفت و تک،و شب هنگامى که مى‏گذرد،و پروردگارم هر چیز، و معبود هر چیز،و آفریننده هر چیز،و پادشاه هر چیز،بر محمّد و خاندانش درود فرست،و با من و فلان و فلان آنچه شایسته آنى انجام ده،و نسبت به ما آنچه سزاوار آن هستیم انجام مده،به درستى که تو اهل‏ تقوا و آمرزشى.
چون سر از سجده برداشتى،دست خود را بر موضع سجود خود مى‏مالى،و از طرف چپ صورت به صورت‏ مى‏کشى،آنگاه به پیشانى،سپس سه مرتبه به جانب راست،و در هر مرتبه مى‏گویى:
اَللّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ عالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهادَهِ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ اَللّهُمَّ اَذْهِبْ عَنِّى الْهَمَّ وَالْحَزَنَ وَالْغِیَرَ وَالْفِتَنَ ما ظَهَرَ مِنْها وَما بَطَنَ.
خدایا تو را ستایش،معبودى جز تو نیست،داناى نهان و آشکار،بخشنده و مهربان،خدایا اندوه درون‏ و غم و دگرگونیها و فتنه‏ ها آنچه آشکار شد و آنچه نهان گشت را از من برطرف کن

سجده امام موسی کاظم و بعض اصحاب آن حضرت

چنان‏که روایت شده:حضرت موسى بن جعفر علیه السّلام پس از طلوع صبح سجده مى‏نمود تا هنگام ظهر شرعى،و بعد از عصر تا هنگام‏ شام،
و در حدیث دیگرى وارد شده:آن حضرت بیشتر از ده سال هر روز پس از طلوع آفتاب،تا هنگام ظهر شرعى در سجده بودند،
و به سند صحیح روایت شده:حضرت رضا علیه السّلام به اندازه‏اى در سجود مى‏ماند،که سنگ‏ریزه مسجد از عرق ایشان تر مى‏شد،و آن حضرت‏ دو طرف روى خود را بر زمین مسجد مى‏چسباندند.
در کتاب رجال کشّى آمده است که فضل به شاذان نزد ابن عمیر آمد درحالى‏که در سجده‏ بود،و سجده را بسیار طول داد،چون سر برداشت،و درباره طول سجده‏اش سخن به میان آمد گفت:اگر سجده جمیل بن درّاج را مى‏دیدى، سجده مرا طولانى نمى‏شمردى،و نیز گفت:روزى نزد جمیل رفتم،او سجده را بسیار طول داد،چون سر برداشت،گفتم:سجد را طول‏ دادید؟گفت:اگر سجده معروف بن خرّبوذ را مى‏دیدى،سجده مرا آسان مى‏شمردى،
و نیز از فضل بن شاذان روایت کرده:حسن بن على‏ بن فضّال براى عبادت به صحرا مى‏رفت،سجده را به اندازه‏اى طول میداد،که پرندگان بر پشتش مى‏نشستند،به گمان این که جامه‏ى افتاده‏اى‏ است،و حیوانات وحشى در اطراف او مى‏چریدند و از او نمى‏هراسیدند
و نیز روایت کرده:علىّ بن مهزیار،به هنگام طلوع آفتاب به سجده مى‏رفت و سر بر نمى‏داشت تا براى هزار نفر از برادران خود دعا مى‏کرد همانند آنچه که براى خود دعا کرده بود،و از کثرت طول سجده بر پیشانى او به مانند زانوى‏ شتر،پینه بود!!
و نیز روایت کرده:ابن عمیر پس از نماز صبح سر به سجده شکر مى‏گذاشت و بر نمیداشت مگر هنگام ظهر.
بهتر این است که سجده شکر پس از تمام‏ تعقیبات و پیش از انجام نوافل باشد و بیشتر اصحاب گفته‏اند:در نماز مغرب پس از نوافل انجام گیرد و بعضى زمان انجام آن را پیش از نوافل گفته‏اند،و ظاهرا هر دو وقت خوب است ولى پیش از نوافل بجا آوردن بهتر است،چنانکه حمیرى از حضرت صاحب الزمان علیه السّلام روایت کرده و اگر هر دو را به عمل آورد، شاید بهتر باشد.

در فضیلت و کیفیت سجده شکر

چون از تعقیب نماز فارغ شدى،سجده شکر بجا آور.
و اتفاق علماى شیعه بر آن است که سجده شکر در وقت‏ تازه شدن نعمتى،یا دفع بلایى مستحبّ است،و بهترین آن پس از نماز است براى شکر بر توفیق اداى نماز.
به سند معتبر از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده:پدرم امام زین العابدین علیه السّلام،هیچ نعمتى را از خدا یاد نکرد،مگر آن‏که به شکرانه‏ آن،سجده بجا آورد،و هیچ آیه ‏اى از قرآن را نخواند که در آن سجده باشد،مگر آن‏که سجده کرد،و خدا شرّى را که از آن‏ مى‏ ترسید،از او دفع نکرد مگر آنکه سجده کرد،و از هر نماز واجبى که فارغ مى‏ شد،پس از آن سجده بجا مى‏آورد،و هرگاه‏ اصلاح نمودن میان دو نفر را توفیق مى ‏یافت،به خاطر شکر آن سجده مى ‏کرد،در تمام مواضع سجود آن حضرت،اثر سجده نمایان بود،به این خاطر به آن حضرت سجّاد علیه السلام مى‏ گفتند.
و نیز به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده‏ هر مؤمنى در غیر نماز،براى شکر نعمتى براى خدا سجده کند حق تعالى براى او ده حسنه مى‏ نویسد،و ده سیئه را از او محو مى‏کند،و ده درجه براى او در بهشت بلند مى‏گرداند.
و به سندهاى معتبر بسیار از آن حضرت روایت شده: نزدیک‏ترین حالات بنده به خدا،حالت سجده همراه با گریه است.
در حدیث صحیح دیگرى فرمود:سجده شکر بر هر مسلمانى واجب است،نماز خود را با آن تمام کن،و پروردگارت را به وسیله آن خشنود نما،و فرشتگان را از خود به شگفتى انداز،به درستى که بنده هرگاه نماز بجا آورد،و پس از آن سجده شکر کند،پروردگار جهانیان بین او و فرشتگان‏ پرده را بگشاید و بگوید:اى فرشتگان من،به جانب بنده من نظر کنید،که فریضه مرا ادا نمود،و عهد مرا تمام کرد،پس‏ در پیشگاه من به خاطر آنچه بر او انعام کرده‏ام سجده کرد،اى فرشتگان من،به او چه پاداشى باید داد؟پاسخ مى‏دهند رحمتت را.مى‏پرسد:دیگر چه؟مى‏گویند:بهشت،باز مى‏فرماید:دیگر چه؟مى‏گویند:کفایت کارهاى مهمّ او،و برآوردن حاجاتش.پس حق تعالى به کرّات مى‏پرسد،و فرشتگان پاسخ مى‏دهند،تا آن‏که فرشتگان مى‏گویند: پروردگارا،دیگر چیزى نمى‏دانیم،آنگاه خداى کریم مى‏فرماید:من او را شکر مى‏کنم،چنان‏که او مرا شکر کرد،و به‏ فضل خود به سوى او رو مى‏کنم،و رحمت عظیم خود را در قیامت به او مى‏نمایانم!
به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام‏ روایت شده:خداى عالمیان،ابراهیم علیه السّلام را براى آن خلیل خود گردانید،که بسیار بر زمین سجده مى‏کرد.
و در حدیث معتبر دیگرى فرمود:چون نعمتى از نعمتهاى خدا را به یاد آورى،و در جایى باشى که کسى از مخالفان تو را نبیند،چهره خود را به نیّت سجده بر زمین گذار،و اگر در جایى باشى که مخالفان حاضر باشند،و نتوانى سجده کنى،دست‏ بر پایین شکم خود گذار،و براى تواضع و فروتنى نسبت به خدا به حالت رکوع درآ،و دست بر شکم گذاشتن به خاطر آن است،که مخالفان گمان کنند،دردى در شکم تو پیدا شده.در روایات متعددى وارد شده:حق تعالى به موسى‏ علیه السّلام خطاب کرد:مى‏دانى تو را براى چه برگزیدم،و از میان آفریدگانم تنها تو را کلیم خود کردم؟موسى گفت: پروردگارا نمى‏دانم،خدا فرمود:براى آن‏که بر احوال بندگان توجّه کردم،در میان ایشان کسى را ندیدم،که در پیشگاه من بیش از تو خشوع آورد،چون تو از نماز فارغ مى‏شوى،دو طرف چهرات را بر خاک مى‏گذارى.
به سند موثّق از حضرت رضا علیه السّلام روایت شده:سجده پس از فراغت از نماز واجب،شکر خدا است بر اینکه بنده‏ خود را بر ادا کردن واجب توفیق داده،و کمتر چیزى که باید در این سجده گفته شود،این است که سه مرتبه بگوید: «شکرا للّه»راوى پرسید:«شکرا للّه»چه معنایى دارد؟حضرت فرمود:معنایش این است که این سجده از جانب‏ من براى شکر و سپاس خدا است بر اینکه به من توفیق داد به خدمتش برخاستم،و واجب او را ادا کردم،و شکر خدا موجب فزونى نعمت و توفیق طاعت است،و اگر در نماز تقصیرى مانده باشد،که به نافله‏ها جبران نگشته به وسیله‏ این سجده جبران مى‏شود.و اما کیفیت این سجده،مشروط به شرطى نیست به هر شکلى که صورت گیرد صحیح است، و احوط آن است که بر زمین انجام گیرد،و اگر بتواند باید مانند سجده نماز بر هفت عضو سجده کند،و پیشانى را بر آنچه سجده نماز بر آن صحیح است بگذارد،و بهتر آن است که بر خلاف سجده نماز دستها را بر زمین بخواباند، و شکم را به زمین برساند،و مستحبّ است اول پیشانى را بر زمین گذارد،سپس طرف راست صورت را،آنگاه جانب چپ را و دوباره‏ پیشانى را بر زمین گذارد.به همین خاطر این حالت را«دو سجده شکر»مى‏گویند.و ظاهرا بدون گفتن ذکر هم صورت مى‏گیرد،و مستحبّ‏ است که در این سجده ذکر بگوید،و بهتر آن است که ذکرها و دعاهایى را که در چند سطر بعد ذکر خواهد شد بخواند،و مستحبّ است این سجده را طول دهد،

آداب زیارت

آداب زیارت بسیار است،در این فصل به بیان چند مورد اکتفا مى‏شود:

اوّل:انجام غسل،پیش از بیرون رفتن‏ براى سفر زیارت.

دوم:ترک کلام بیهوده و لغو و مخاصمه و مجادله در راه.

سوم:غسل کردن براى زیارت هر یک از امامان،و نیز اینکه بخواند دعاى وارد،درباره آن را و آن دعا در اول زیارت وارث بیاید.

چهارم:طهارت از حدث‏ کبرى و صغرى.

پنجم:پوشیدن جامه‏ هاى پاک و پاکیزه و نو،و سفید بودن رنگ آن نیکوست.

ششم:گامها را به دقت‏ رفتن به روضه مقدّسه کوتا برداشتن و به آرامى و وقار حرکت کردن،و خاضع و خاشع بودن،و سر به زیر انداختن،و به بالا و اطراف خود التفات نکردن.

هفتم:خوشبو نمودن خود،در غیر زیارت امام حسین علیه السّلام.

هشتم:زبان را به دقت رفتن به حرم مطّهر به ذکر و تکبیر و تحمید و تسبیح و تهلیل مشغول ساختن،و به صلوات فرستادن بر محمّد و آل محمّد علیهم السّلام دهان را معطّر کردن.

نهم:ایستادن بر در حرم شریف و درخواست اذن دخول و سعى در تحصیل رقّت قلب و خضوع و شکستگى خاطر با کمک تصوّر و فکر در عظمت و جلالت قدر صاحب آن مرقد منوّر،با توجه به این نکته که صاحب قبر ایستادن او را مى‏بیند،و کلام او را، مى‏شنود و سلام او را جواب مى‏دهد،چنان‏که در وقت خواندن اذن دخول به همه این واقعیات گواهى مى‏دهد،و تدبّر نماید در محبّت و لطفى که ایشان به شیعیان و زائران خود دارند و تأمّل کند در خرابیهاى حال خود و مخالفتهایى که با آن بزرگواران کرده، و دستورهاى زیادى که از ایشان عمل نکرده و آزارها و اذیتهایى که از او به ایشان یا خاصان و دوستان آن بزرگواران رسیده‏ که بازگشت نتیجه همه این اعمال،آزردن ایشان است،و اگر به حقیقت و راستى،در وضع خود بنگرد،قدمهایش از رفتن‏ باز بایستد،و قلبش هراسان،و چشمش گریان شود،و این روح تمام آداب است. در اینجا مناسب است اشعار سخاوى و روایت را که علاّمه مجلسى در کتاب بحار الانوار از عیون المعجزات نقل کرده ذکر کنیم،اما اشعار سخاوى که در حال زیارت تمثّل به آنها شایسته است این است: (بیشتر…)