رهِ عشق؛تفسیر سوره کهف ـ ۱

حجت‌الاسلم والمسلمین سید سعید لواسانی:

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم‏

بحثی که از این شماره ـ با حمد و ستایش الهی و درود بر خاتم پیامبران و خاندان پاکش ـ آغاز می‌شود، نگاهی به تفسیر سوره مبارکه کهف است. نام این یادداشت‌ها را با تفأل به دیوان امام «ره عشق» نهادم: «گفته بودی که ره عشق، رهِ پرخطری است/ عاشقم من که ره پرخطری می‌جویم» اما پیش از ورود به آن لازم است، دو بحث مقدماتی را به عنوان مدخلی برای ورود به بحث مطرح کنیم.

مقدمه نخست: جو و فضای سوره‌های قرآن

قرآن متن اسلام است که هیچ حاشیه‌ای در آن نیست، چنانچه دوران پیامبر اکرم «صلی‌الله علیه و آله و سلم» هم متن ـ بی‌حاشیه اسلام ـ است. بنابراین ضرورت دارد که در قرآن و دوران پربرکت زندگی خستگی‌ناپذیر حضرت رسول اعظم «صلی‌الله علیه و آله و سلم» تدبر شود، تا ما که بناداریم دولت و جامعه اسلامی مبتنی بر قرآن را پایه‌گذاری کنیم، نقشه راهی متقن در اختیار داشته باشیم. برای روشن‌شدن مطلب، لازم است که مختصری درباره جو و فضای کلی سوره‌های قرآن سخن بگوییم.

موضوع، محور و هدف قرآن

قرآن کتاب الهی که از مبدأ هستی بر قلب نازنین پیامبر اعظم«صلی‌الله علیه و آله و سلم» نازل شده است، کتابی است که برای بشر وضع شده است، یعنی موضوع آن بشر است: «لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُم» [انبیاء: ۱۰] محور آن «معرفت الله» است و هدف آن هم هدایت بشر به طور عام «هُدىً لِلنَّاس» [بقره ۱۸۵] و مومنان به طور خاص است:«هُدىً لِلْمُتَّقِین» [بقره: ۲] و این سه امر را در همه سوره‌های قرآن می‌توان مشاهده کرد. در واقع هدف اصلی قرآن آن است که انسان‌ و جامعه انسانی را بر محور باور به خدا بسازد، زیرا دلبستگی به خدا که برآمده از معرفت ناب است، توانی به انسان می‌بخشد که پشتوانه عمل او در همه شرایط است، بویژه شرایط بحرانی و سختی که برای تحقق اهداف اسلامی بر زمین لازم است، پیموده شود و قرآن چنین معرفت والایی به مسلمانان می‌دهد که در سختی و آسایش تنها به خدا توجه کنند و هیچگاه اسیر مطامع زودگذر دنیویی نشود، بلکه همواره قرب خدا را بجویند.

سوره‌های مکی و مدنی

اما در تقسیم‌بندی کلی، سوره‌های قرآن به دو دسته سوره‌های مکی و مدنی تقسیم می‌شوند. منظور از سوره‌های مکی سوره‌هایی هستند که از بعثت نبوی تا هجرت ـ به مدت ۱۳ سال ـ نازل شده‌اند و مقصود از سوره‌های مدنی سوره‌های هستند که از بدو ورود رسول خدا «صلی‌الله علیه‌و‌آله‌و‌سلم» به مدینه تا پایان عمر پربرکت ایشان  ـ به مدت ۱۰ سال‌ـ فروفرستاده شده‌اند. اما برخلاف تصور برخی ملاک تقسیم سوره‌های مکی و مدنی؛ آن نیست که سوره در شهر مکه یا مدینه نازل شده باشد، بلکه با توجه به اینکه دوره پیامبری حضرت رسول اکرم «صلی‌الله علیه و آله و سلم» به ۲ دوره بعثت تا هجرت و هجرت تا رحلت تقسیم می‌شود، که در دوره بعثت شهر مکه و در دوره هجرت شهر مدینه مرکز اصلی فعالیت آن حضرت بوده است، سوره‌های قرآن به این دو نام خوانده می‌شوند. بنابراین اگر آیه‌ای در دوران هجرت؛ در مکه نازل شده باشد، ـ مثل آیات حج‌الوداع ـ این آیات مدنی محسوب می‌شوند، زیرا معیار سوره‌های مدنی را دارند.

مشخصه سوره‌های مکی

اما پرسش مهم آن است که مشخصه اصلی این دو چیست؟ به نظر می‌رسد که مشخصه اصلی سوره‌های مکی انسان‌سازی برای نهضت جهانی اسلام است. بعثت نبوی فرصتی بی‌مانند برای بشر است که همه استعدادهای انسانی خود را شکوفا کند و این فرصت با قرآن مهیا می‌شود و سوره‌های مکی این فرصت را در اختیار بشر می‌گذارند. پیامبر اعظم «صلی‌الله علیه و آله و سلم» در زمان اقامت در مکه معظمه و تا پیش از هجرت به مدینه و تأسیس نظام و دولت اسلامی؛ در مرحله نخستین بعثت یعنی انقلاب اسلامی بودند و همه تلاش ایشان هدم نظام کفر و شرک و مبارزه بی‌امان با سلطه جاهلیت بر جان بشر بود. مشخصه دوران جاهلیت؛ فساد و ستم اشباع‌شده و دشمنی‌ها و خباثت‌های انسان‌های حیوان‌صفت با حق و حقیقت است که آن مشخصه؛ فضای جامعه مکه را پرکرده بود، و قرآن کریم با توحید ناب و نفی عبودیت غیرخدا این دوران تیره را به دوران نورانی اسلام تبدیل کرد. روح توحید آن است که انسان غیرخدا را نپرستد و همه قید و بندهایی که به دور بشر بسته شده است، گسسته شود، در این صورت است که حقیقت اسلام ناب و رستگاری حقیقی رخ می‌نماید که دنیا و آخرت بشر را تامین می‌کند و سوره‌های مکی این روح را در انسان‌ها زنده می‌کند.

بنابراین محور اصلی سوره‌های مکی«تبلیغ الی‌الله و معرفی ذات اقدس حق تعالی و معرفی اسلام» [صحیفه امام؛ ۲/۴۱۰] و اصول باورهای ایمانی و خطوط کلی اخلاق الهی است تا انسان‌ها را بسازد، [همان؛ ۴/۳۱۹] انسان‌هایی که آماده کارهای سخت مراحل بعدی و پیاده‌کردن نقشه الهی بر زمین باشند. اما انسان‌سازی امری مستمر و همیشگی است و در همه مراحل بعثت تا قیامت استمرار دارد، بنابراین بعثت، امری همیشگی است که تا قیامت حضور پیشبرنده و پیشرونده دارد و تا قیامت این سوره‌ها زنده هستند و جان انسان‌ها را در همه مراحل حرکت به سوی خدا هدایت می‌کنند.

مشخصه سوره‌های مدنی

پیامبر اکرم«صلی‌الله علیه و آله و سلم» به محض ورود به مدینه منوره نخستین حکومت اسلامی بر مبنای قرآن کریم را پایه‌گذاری کردند، [صحیفه امام؛ ۱۵/۱۲] بنابراین سوره‌های مدنی مبین اسلام، در مرحله نظام‌سازی تا جامعه‌سازی هستند تا امت اسلامی حول قرآن و ولایت شکل بگیرد. به این دلیل علاوه بر اصول باورهای ایمانی و اخلاقی؛ درباره احکام به تفصیل بحث شده است و دشمن‌شناسی عمیقی ارائه داده است تا جامعه اسلامی در شکل‌گیری خود هم از مبانی ایمانی به عنوان پایه بهره ببرد و هم اخلاق الهی ستون آن شود و هم احکام و قوانین الهی آن را شکل دهد و فریب دشمنان متعدد اعم از دورنی و بیرونی را نخورد.

تفاوت سوره‌های مکی و مدنی

پس در سوره‌های مدنی آنچه به قوام جامعه بازمی‌گردد و جزو وظایف نظام و دولت اسلامی است، مورد توجه بیشتری واقع است و اموری چون احکام متعدد دینی، شناخت منافقان و اهل کتاب و افشای دشمنی‌های این دو جریان و ترغیب به جهاد را در این سوره‌ها می‌بینیم اما در سوره‌های مکی وظایف نظام و دولت اسلامی به طور اخص نیامده است، بلکه به جنبه انسان‌سازی توجه بیشتری شده است و محور اصلی این سوره‌ها، باورهای دینی بویژه توحید، معاد و نبوت است تا انسان‌های تراز اول اسلام تربیت شوند و روشن است که چنین انسان‌هایی برای رسیدن به مقاصدالله قیام می‌کنند و برای رسیدن به هدف توحیدی استقامت دارند و ما تحقق عینی این امر را در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی و جهاد مقدس خود دیدیم.